Юрий Попов алӑ пуснӑ документ

Иртнӗ ҫулталӑк вӗҫнелле (раштавӑн 23-мӗшӗнче) Тутарстанри депутатсем Раҫҫей Федерацийӗн Федераллӑ пухӑвӗн Патшалӑх Думин Председателӗ С.Е. Нарышкин ячӗпе ҫыру хатӗрлесе янӑ, унта вӗсем Раҫҫей Федерацийӗнче пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан организацисенче вырӑс чӗлхипе литературине вӗрентессин концепцинче ҫитменлӗхсем пуррине палӑртнӑ. «Концепцинчи вырӑс чӗлхин аталанӑвӗ пирки калакан пая хатӗрлесе ҫитернӗ пулин те Тутарстанӑн Патшалӑх Канашӗ документра вырӑс мар тӑван чӗлхесене аталантарма тата упрама паракан конституци шанӑҫне тивӗҫтерменни, Раҫҫей Федерацийӗнчи халӑхсен вӗрентӳ тата культура прависене хӳтӗлеменни пирки палӑртать», — тесе ҫырнӑччӗ. Вырӑс чӗлхине вӗрентмелли концепци ҫавӑн пекех Раҫҫей Федерацийен 26-мӗш статьян иккӗмӗш пайӗпе килӗшсе тӑманни пирки палӑртнӑччӗ. Пӗлӗве вырӑсла кӑна илме пултарни конституци шантаракан халӑхсен пӗртанлӑхне пӑсни пирки те ҫырура кӑтартнӑччӗ.

Тутарсем хатӗрленӗ Патшалӑх Думин Председателӗ С.Е. Нарышкин ячӗпе янӑ ҫырӑва Чӑваш Республикин Патшалӑх канашӗнче те пӑхса тухнӑ.

Малалла...

Иртнӗ ҫулталӑк вӗҫленес умӗн Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче ҫӗнӗ кӗнеке тухнӑ. «Чӑваш орфографийӗн иртни, хальхи, пуласси» ят панӑскерне пӗлтӗр институтра иртнӗ регионсен ӑслӑлӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗн материалӗсем пичетленнӗ. Авторсен ушкӑнӗн тӗп пайӗ — ӑслӑлӑхра тата вӗрентӳре вӑй хуракансем.

Аса илтеретпӗр, ӑслӑлӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗ пӗлтӗр ҫак ятпа пуш уйӑхӗн 12-мӗшӗнче иртнӗччӗ. Унта хутшӑнакансем ытларах 1994 ҫ. ҫирӗплетнӗ «Чӑваш чӗлхи орфографийӗн тӗп правилисен» хӑш-пӗр параграфӗсем тавра юлашки ҫулсенче пыракан тавлашури хире-хирӗҫлӗ шухӑшсене сӳтсе явнӑччӗ.

Кӗнекене ҫывӑх вӑхӑтра «СУМ» лавккара туянма май пулӗ.

«Ирӗклӗх» халах пӗрлӗхӗ тӗрлӗ карас операторӗсене хӑйсен пулӑшӑвне чӑвашла та туса пыма ыйтни пирки эпир унччен пӗлтернӗччӗ. Халь вара нумай пулмасть «Мегафонран» хурав ҫитнӗ. Вӗсем хӑйсен ӗҫӗнче чӑваш чӗлхипе те усӑ курма хирӗҫ мар имӗш, анчах... «Ирӗклӗх» ыйтнине туллин пурнӑҫлас тесен укҫи-тенкине чылай пӗтермелли пирки пӗлтернӗ. Кӑҫалхи плана унашкал тӑкаксене кӗртмен тесе хуравланӑ.

Ҫавах та «Мегафон» хуравӗнче вӗсен килес ҫулсенчи укҫа-тенкӗ планне ҫак тӑкаксене кӗртме шухӑшласа пӑхасси пирки пӗлтернӗ.

Аса илтеретпӗр, «Ирӗклӗх» карас ҫыхӑнӑвӗн операторӗсене тӗрлӗ информаци хучӗсене чӑвашла куҫарса, колл-центрта чӑвашла та хуравлама, автоответчиксене чӑвашла та куҫарма ыйтнӑ. Ҫак ҫырупа вӗсем «МТС», «Мегафон», «Билайн» тата «Tele2» операторсем патне тухнӑ. Тепӗр виҫҫӗшӗ хальлӗхе хуравламан-ха.

Тӗменти патшалӑх университечӗ чӑваш чӗлхине вӗрентмелли курс йӗркелесшӗн. Чӗлхене ӑша хывас текенсен укҫа тӳлемелле мар.

Ырӑ пуҫару авторӗ — Тӗмен облаҫӗнчи чӑвашсен «Тӑван» общество организацийӗн президенчӗн тата Тӗменти патшалӑх университечӗн Тюркологи центрӗн пуҫлӑхӗ Ханиса Алишина.

Алишина чӑваш чӗлхи тутар чӗлхине ҫывӑх, мӗншӗн тесен вӑл алтай чӗлхе ҫемйине кӗрекен тӗрӗк ушкӑнне кӗрет тесе палӑртнӑ май тӗрӗк чӗлхисене ӑслӑлӑх енчен тӗпчессине сарассипе ҫине тӑрать. Тӗмен тӑрӑхӗнче чӑвашсем ытлашши йышлах мар пулин те (пурӗ 30 пине яхӑн) хӑйсен чӗлхине, йӑли-йӗркине, культурине упрассишӗн ҫине тӑраҫҫӗ тесе палӑртнӑ Х. Алишина.

Ку хыпар пирки пӗлтернӗ май «Вслух.ру» интернет-хаҫат ҫакна асӑнать: Тӗмен облаҫӗсӗр пуҫне чӑвашсем Тутарстанра, Пушкӑртстанра, Самар, Чӗмпӗр, Сарӑту, Пенза облаҫӗсенче тата Урал, Атӑлҫи, Ҫӗпӗр тӑрӑхӗсенче те пурӑнаҫҫӗ.

Чӑваш Енри наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Шупашкарта Ҫӗнӗ ҫул саламӗсем чӑвашла марри пирки хула администрацине ҫыру янине эпир пӗлтернӗччӗ. Унтан вӑл каллех тепӗр ҫыру шӑрҫалани пирки те каланӑччӗ. Тепрехинче вӑл хулари «коммерци маршручӗсемпе» ҫӳрекен автобуссенче те чарӑнусем ҫинчен пӗлтерекен информаторсенче чарӑнусем ҫинчен вырӑсла кӑна пӗлтернипе килӗшмесӗр ҫырнӑччӗ. «Унсӑр пуҫне хулара халӑх йышлӑ пуҫтарӑнакан вырӑнсенче «эвакуаци планне» пысӑк информаци хӑмисем ҫинче вырнаҫтарма тытӑннӑ, каллех вырӑсла кӑна», — тесе ҫырнӑччӗ вӑл «Контактра» халӑх тетелӗнчи хӑйӗн ушкӑнӗнче.

Эвакуаци планӗн чӑвашла пулмалли пирки те «Ирӗклӗх» Шупашкарти тӳре-шара патне ҫыру шӑрҫаланӑ. Хула администрацийӗн культура управленийӗ асӑрхаттарупа килӗшнӗ, ҫывӑх вӑхӑтра кӑлтӑка пӗтерме шантарнӑ.

Кӗҫнерникун, раштавӑн 24-мӗшӗнче, Чӑваш Республикин Патшалӑх Канашӗн депутачӗсем 34-мӗш сессие пухӑннӑ. Сесси хӗрӳ иртни пирки Чӑваш халӑх сайчӗ икӗ хутчен те пӗлтернӗччӗ-ха.

Сессире депутатсем пӑхса тухнӑ ыйтусен шутӗнче «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» саккуна улшӑну кӗртесси ҫинчен» ятли те пулнӑ.

Саккун проектне икӗ вулавпа пӑхса тухнӑ. Ун пирки пуҫласа ҫуллах калаҫнӑччӗ. Петр Краснов депутат ертсе пыракан, социаллӑ ыйтусемпе тата наци ӗҫӗсемпе ӗҫлекен комитет ӑна пуҫласа сӳтсе явнӑ чух саккуна хӑвӑрт йышӑнма май ҫуккине, ӑна тӗплӗн сӳтсе явмаллине палӑртнӑччӗ.

Улшӑнусем пирки каласан, саккунӑн 10-мӗш статйине, сӑмахран, референдум ирттерессипе ҫыхӑннӑ хута епле чӗлхепе ҫырассине ылмаштарнӑ. Маларах вырӑсла ҫырмалли пирки каланӑччӗ. «Кирлӗ пулсан чӑвашла тата ытти халӑх чӗлхипе» шухӑша палӑртнӑччӗ. Халӗ вырӑсла тата чӑвашла ҫырасси тата пичетлесси пирки каланӑ. Кирлӗ пулсан ытти халӑх чӗлхипе пичетлессине асӑннӑ.

Унсӑр пуҫне ытти пысӑках мар хӑш-пӗр улшӑну пур.

Тутарстанра унта пурӑнакан тӗрлӗ халӑх культурине, чӗлхине аталантарма тӑрӑшни сисӗнет. Нумаях пулмасть унта, ав, тӑван чӗлхепе литературӑпа олимпиада ирттернӗ. Тутар чӗлхипе кӑна та мар. Чӑваш, удмурт, ҫармӑс, ирҫе-мӑкшӑ чӗлхисемпе тата литературисемпе йӗркеленӗ ӑна.

Тутарстанри чӑвашла тухса тӑракан «Сувар» хаҫат пӗлтернӗ тӑрӑх, тӑван чӗлхе патне туртӑм пур вӗренекенсене палӑртас, тӗрев парас тӗллевпе ирттернӗ ӑна.

Тутарстан Республикинче пурӑнакан чӑваш ачисем те хӑйсен пултарулӑхне хаваспах тӗрӗслес тенӗ. Малтанласа палӑртнӑ тӑрӑх, чӑваш чӗлхипе литература олимпиадӑна кӑҫал пурӗ 57 ача хутшӑнма кӑмӑл тунӑ. Анчах патне ҫитсен вӗсем пурте хутшӑнайман. Апла пулин те хутшӑннисем ӑсталӑха пур енлӗн кӑтартма тӑрӑшнӑ.

Нумаях пулмасть Красноармейски районӗнчи Чатукасси шкулӗнче районти чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен методика пӗрлешӗвӗн черетлӗ ларӑвӗ иртнӗ.

Вӗрентӳ ӗҫӗнчи ҫӗнӗ стандарта пурнӑҫа кӗртсе пырасси пирки калаҫнӑ май асӑннӑ шкулта чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекен Римма Яковлева «Иван Ахратӑн «Юрлакан кӗленчесем» калавне тишкересси» темӑпа улттӑмӗш классемпе уҫӑ урок ирттернӗ.

Унта пулса курнисем ачасем хастар ӗҫленине, вӗрентекен кӑларса тӑратакан кӑткӑс ыйтусене ҫийӗнчех хуравлама тӑрӑшнине, хӑйсен шухӑшне уҫҫӑн калама пӗлнине, калаври самантсене выляса кӑтартма пултарнине, шыв тултарнӑ кӗленчесене шаккаса кӗвӗ кӑларнине пӗлтереҫҫӗ.

Кунсӑр пуҫне вӗрентекен ачасемпе ӑшшӑн калаҫни, урок шӑнӑрне кирлӗ пек йӗркелесе пыни, ачасене тӗрлӗ ӗҫсемпе кӑсӑклантарса ӗҫлеттерни килӗшнӗ.

Чӑваш кӗнеке издательстви ҫак кунсенче «Чӑваш фразеологийӗн ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекин» пӗрремӗш томне пичетлесе кӑларнӑ. Шел те, унӑн авторӗ, Федоров Георгий Иосифович, ҫак кун таран кӑшт кӑна пурӑнса ҫитереймерӗ, пирӗнтен раштавӑн 9-мӗшӗнче уйрӑлса кайрӗ. Ҫапла май ку кӗнекен тепӗр енӗ те пур — паллӑ ӑсчаха сума суни вӑл.

Чӑваш фразеологийӗн ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекинче пурӗ темиҫе пин фраземӑна ҫутатса ӑнтлантарнӑ. «Aл ҫавӑрса яр», «тимӗр пӑрҫа», «шӑл витмен», «чӗре сури тy» евӗрлӗ тӗслӗхсене кунта стиль тӗлӗшӗнчен, эмоциллӗ, экспрессиллӗ хаклав енчен пахаланӑ, вӗсемпе усӑ курнин уйрӑмлӑхӗсене илемлӗ литературӑран, фольклортан, халӑх пуплевӗнчен илнӗ тӗслӗхсемпе ҫирӗплетнӗ, фраземӑсен синонимӗсене кӑтартнӑ. Сӑмах кӗнекинче наци мифологийӗнче, халӑхӑн кулленхи пуплев эмпирикинче, ун историпе йӑла аталанӑвӗнче, литературинче паркаланнӑ фразеологи единицисем вырӑн тупнӑ.

«Ку словарь тӗпчевҫӗсемшӗн, культура ӗҫченӗсемшӗн, студентсемпе шкул ачисемшӗн усӑллӑ пулӗ», — тесе палӑртнӑ словарь аннотоцийӗнче. Кӗнекене вара ҫывӑх вӑхӑтра лавккасенче туянма май пулӗ.

Малалла...

«Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ паян республикӑри тӑватӑ карас ҫыхӑнӑвӗн операторне — «МегаФон»-а, «Билайн»-а, «Теле2»-е, «МТС»-а — хӑйсен сервисне чӑвашла та йӗркелеме ыйтса ҫыру янӑ. Унта вӗсем тӑван чӗлхепе усӑ курасси Раҫҫей Федерацийӗн тата Чӑваш Республикин саккунӗсем ыйтнине тивӗҫтерни пулнине палӑртнӑ. Хӑйсен ҫырӑвӗнче вӗсем саккунпа килӗшӳллӗн чӗлхе пӗлменни халӑхпа ӗҫлекен организаци ӑна хӑйӗн сервисӗпе тивӗҫтерме пултараймассине пӗлтерменни пирки асӑннӑ.

«Ирӗклӗх» ҫавӑн пекех чӗлхе сакунне тивӗҫтерсе Раҫҫей Федерацийӗн ытти тӑрӑхӗсенче мӗнле ӗҫлени пирки те асӑннӑ. Тӗслӗхрен, «Билайн» суту-илӳ маркин хуҫи «Вымпелком» Тыва тата Тутарстан республикисенче абонентсене сервиспа тывалла тата тутарла тивӗҫтереҫҫӗ. Красноярск тӑрӑхӗнче китайсем ыйтнипе вӗсем йышлӑн пурӑнакан вырӑнта «Билайн» вӗсем валли хӑйӗн тарифӗсене китайла куҫарса панӑ. Тутарстанра тутар чӗлхипе хӑйӗн тарифӗсем пирки «Мегафон» та пӗлтерет.

Хӑйсен ҫырӑвӗнче «Ирӗклӗх» пирӗн республикӑра пурӑнакан ытларах пайӗ чӑвашсем пулнине те палӑртса хӑварнӑ.

Малалла...